| گزينش در كلام وحي |
گزينش از منظر آيات و روايات
سنجش، انتخاب و گزينش كردن يكي از ويژگيها و خصوصيات بشر است كه خداوند در او نهاده است كه البته خصوصيتي صرفاً مختص انسان نيست، چراكه ديگر موجودات نيز بنا بر غرايز خود دست به انتخاب ميزنند. اما وجه مميزه انسان و ديگر موجودات، در تلاش انسان براي بهتر انتخاب كردن و يا انتخاب بهتر نمودن است. در واقع انسان در انتخاب و گزينش، علاوه بر غريزه، از فطرت و عقل خود نيز بهره ميگيرد و شاخصها و شرايط تعيين شده از جانب اين دو متغير را نيز در انتخاب بهينه، مورد توجه قرار ميدهد.
نظام گزينش كشور نيز از اين قاعده مستثني نيست و مجموعه قوانين و مقررات مصوب با هدف اجرايي نمودن اين مقررات، با تمسك از منابع عقلي و شرعي و آيات و روايات تهيه شدهاند. چنانچه با مروري اجمالي بر قانون و آئيننامه گزينش و ساير دستورالعملهاي مصوب، ملاحظه ميشود كه مهمترين منبع و مرجع اين قوانين و دستورالعملها آيات و روايات هستند.
به همين دليل به منظور شناخت بيشتر معيارها و ضوابط انتخاب و گزينش در آموزههاي ديني، ميبايست به منابع اسلامي چون قرآن، احاديث و روايات مراجعه نمود.
در منابع ديني و اسلامي مهمترين راه شناخت انسانها و تمايز آنها از يكديگر و در نگاهي انتخاب و گزينش آنها، آزمايش و امتحان است كه اين موضوع خود به عنوان يكي از مهمترين سنتهاي الهي به شمار ميرود. چرا كه خداوند نيز براي شناخت انسانها به انحاي مختلف آنها را ميآزمايد و همچنانكه در نصوص ديني نيز آمده است اساساً معيار سعادتمندي انسان، موفقيت در آزمونها و آزمايشهاي الهي است. اين مهم در آيات و روايات، به جد مورد تأكيد قرار گرفته است و در جايجاي قرآن موضوع آزمايش الهي به عنوان امري حتمي بيان شده است. به عنوان مثال در آيه دوم سوره عنكبوت آمده است: احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا امنا و هم لا يفتنون: آيا مردم چنين پنداشتند كه به صرف اينكه گفتند ما ايمان آوردهايم، رهايشان كنند و بر اين ادعا هيچ امتحانشان نكنند (هرگز چنين نيست). يا در آيه 155 سوره بقره ميفرمايد:ولنبلونكم بشيء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصبرين: و البته شما را به سختيها، چون مرگ و گرسنگي و كمشدن اموال و انفس (از دست دادن خويشان) و از بين رفتن زراعت بيازماييم، (اي رسول) مژده و بشارت ده آن كساني را كه صبر گزيدند و سختيها را تحمل كردند.[1]
در همين زمينه حضرت علي (ع) در خطبه 234 نهجالبلاغه ميفرمايند: آزمايش همگاني است و حتي پيامبران از طرف خدا مورد آزمايش قرار ميگيرند.
بنابراين ملاحظه ميشود كه در واقع شرط پذيرش و رسيدن به قرب الهي و به بيان ديگر شرط انسان كامل، طبق آيات قرآن و روايات و ديگر آموزههاي ديني، موفقيت در آزمونها و امتحانات الهي است.
البته بر حسب سنت الهي، شرط پيروزي و موفقيت در اين آزمون الهي، بهصورت تمام و كمال در خود آموزههاي وحياني و اخلاقي از جانب پيامبران الهي بيان شدهاند. تا جايي كه ميتوان گفت يكي از اهداف اصلي مبعوث شدن پيامبران الهي از سوي خداوند متعال، آموختن راه و رسم موفقيت در آزمونهاي الهي بوده است.
با وجود استدلال فوق، طبعاً در زندگي اجتماعي نيز انسانها براي انتخاب شدن براي انجام كاري ميبايست داراي يكسري خصوصيات و ويژگيهاي خاصي باشند. به عنوان مثال براي رانندگي، افراد بايد پس از طي دورههاي آموزشي، از عهده آزمونهاي خاص تئوري و عملي رانندگي نيز برآيند. يا براي انتخاب يك ورزشكار در تيم ملي يك كشور، ورزشكاران پس از گذراندن اردوها و تمرينات آمادهسازي بدني، بايد از مسير مسابقات انتخابي استاندارد، با سربلندي بيرون بيايند. بنابراين به فراخور كارويژه و نقشي كه بر عهده فرد نهاده ميشود، معيارها و ضوابط آزمونها نيز متغير هستند.
براي انتخاب يك كارگزار در نظام اداري و اجرايي و به منظور پيشبرد اهداف كلان يك نظام سياسي، از همين قاعده پيروي ميشود و يكسري معيارها، شاخصها، اولويتها و ضوابطي در نظر گرفته ميشود. در برخي از كشورها براي انتخاب كارگزار دولتي، فقط به انجام يكسري استعلامات از دستگاه قضايي و همچنين تخلفات راهنمايي و رانندگي بسنده ميشود. در كشورهاي ديگري نيز علاوه بر اين، مجموعه آزمونهاي تخصصي روانشناختي و شخصيتسنجي هم در مورد افراد متقاضي شغل، انجام ميپذيرد.
اما در نظام گزينش جمهوري اسلامي ايران، معمولاً از روشهايي چون مصاحبه گزينشي، تحقيقات از محل كار قبلي و محل سكونت و همچنين استعلام از نهادهاي قضايي و امنيتي در مورد داوطلبين انجام ميپذيرد. در مورد اينكه در سيستم گزينش كشور، ملاكها و معيارها و نوع قضاوتها در ارزيابي اوليه و نهايي براي پذيرش داوطلبين، به چه صورت انجام ميشود بايد گفت ملاك و معيار اصلي در اين خصوص همان مراجعه به اصول و احكام ديني است. اين موضوع همانگونه كه اشاره شد با نگاهي اجمالي بر قوانين، مقررات، آئيننامهها و دستورالعملهاي تدوين شده در هيأت عالي گزينش كاملاً روشن ميشود.
با بهرهگيري از اين سنت الهي ميتوان آن را براي گزينش و انتخاب كارگزاران نظام اسلامي نيز به كار بست. در واقع كمال مطلوب براي انتخاب يك كارگزار دولتي سنجش داوطلبين و افراد متقاضي با توصيهها و آموزههايي است كه خصوصاً در آيات قرآن و روايات مورد تأكيد قرار گرفتهاند. با مروري كلي بر اين آموزهها، ملاحظه ميشود كه نقطه عزيمت آنها تأكيد بر انتخاب يك انسان كامل پس از طي يكسري آزمونهاي خاص ميباشد. البته وقتي در قرآن صحبت از آزمون الهي ميشود، در خود قرآن نيز ملاكها، معيارها، شاخصها و شروط موفقيت در اين آزمون نيز اشاره شده است.
در يك جمعبندي كلي از ملاكها و معيارهاي اشاره شده در آيات و روايات ميتوان به چندين سرفصل كلي براي ملاك عمل قرار دادن در گزينش و انتخاب افراد صالح، متعهد و متخصص در نظام اداري كشور دست يافت كه در ذيل و بهاختصار به مهمترين آنها اشاره ميشود:
1- اطاعت از ولايت و رضايت به قضاء الهي؛
در آيه 59 سوره نساء آمده است: يا ايهاالذين امنوا اطيعوالله و اطيعو الرسول و اولي الامرمنكم: اي اهل ايمان! خدا و رسول و فرمانداران از طرف خدا و رسول را اطاعت كنيد. (مراد از اولوالامر آل محمد(ص) است) همچنين اميرالمؤمنين (ع) در اين خصوص ميفرمايند: تسليم و مطيع بودن مرد، نشانه ايمان او است.[2]
2- يقين و اخلاص؛
در آيه سوم و چهارم سوره نمل آمده: هدي و بشري للمؤمنين الذين يقيمون الصلوه و يؤتون الزكوه و هم بالاخره هم يوقنون: هدايت و بشارت براي اهل ايمان، آنان كه به ياد خدا نماز را بپا دارند و زكات به مسكينان ميدهند و كاملاً به عالم آخرت يقين دارند.
حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) نيز ميفرمايند: ايمان درختي است كه اصل و بن آن يقين است. [3]
3- حسن خلق؛
در آيه چهارم سوره قلم حق تعالي در مدح حضرت رسول (ص)، خُلق عظيم را براي ايشان ذكر ميكند: و انك لعلي خلق عظيم: و در حقيقت تو بر خلقي عظيم (وآئين و شرعي بزرگ) آراستهاي. حضرت علي (ع) نيز در اين خصوص ميفرمايند: همانا مؤمنان، افراد فروتني كننده نرم خوي هستند. [4]
4-تقوا و ورع؛
در آيه 102 سوره آل عمران، آمده: يا ايها الذين امنو اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد و اتقوا الله انا الله خبير بما تعلمون: اي اهل ايمان! خداترس شويد (تقواي الهي پيشه كنيد) و هر نفسي بنكرد كه چه عملي براي فرداي قيامت خود پيش ميفرستد و از خدا بترسيد كه او به كارهايي كه انجام ميدهيد، آگاه است.
همچنين حضرت رسول (ص) در خصوص ورع ميفرمايند: معيار و ميزان دين، تقوا داشتن است.[5]
5- حسن عمل و حسن سابقه؛
در اين خصوص پيامبر (ص) ميفرمايند: مؤمن چنانچه عملش را نيكو انجام ميدهد كه گويي در هر چشم به هم زدني، خداوند ناظر عمل او است.[6] همچنين حضرت علي نيز فرمودند: آگاه باشيد! و كلام خير و نيك را بگوييد پس به آن شناخته خواهيد شد و عمل كنيد به آن تا از اهل آن باشيد.
6- شناخت دوست و دشمن افراد؛
در آيه 144 سوره نساء در اين مورد آمده است: يا ايهاالذين آمنوا لاتتخذوا الكافرين اولياء من دون المؤمنين اتريدون ان تجعلوا لله عليكم سلطاناً مبينا: اي اهل ايمان! مبادا كافران را به دوستي گرفته، مؤمنان را رها كنيد، آيا ميخواهيد خدا را بر (عقاب كفر و عصيان) خود حجتي آشكار گردانيد؟ حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) هم در اين خصوص ميفرمايند كسي كه وضع او مبهم شد و دين او را ندانستيد، نگاه به دوستانش كنيد.[7]
7- عقل، زيركي و هوش؛
آيه 10 سوره ملك بيان ميكند: و قالوا لوكنا نسمع او نعقل ما كنا في اصحاب السعير:آنگاه اهل دوزخ (با تأسف و حسرت باهم) گويند اگر ما سخن انبياء را شنيده يا به دستور عقل رفتار ميكرديم امروز از دوزخيان نبوديم. امام صادق (ع) نيز در اين زمينه ميفرمايند عقل، راهنماي مؤمن است.[8] حضرت علي (ع) نيز سه چيز را عامل كامل بودن ايمان افراد ميداند: عقل، حلم وعلم.[9]
8- انجام فرايض (واجبات)؛
در آيات اول تا پنجم سوره مؤمنون آمده است: قد افلح المؤمنون الذين هم في صلاتهم خشعون و الذين هم عن اللغو معرضون والذين هم للزكوه فعلون والذين هم لفروجهم حفظون الا علي ... : همانا مؤمنان به فلاح و رستگاري رسيدند، آنهايي كه در نماز خاشع و خاضع هستند و آنان كه از سخن بيهوده و لغو و باطل اعراض ميكنند و آنان كه زكات مال خود را به فقرا ميدهند و آنان كه فروج خود را نگه ميدارند مگر بر ...
همچنين امام صادق (ع) ميفرمايند: امتحان كنيد شيعه ما را در اوقات نماز كه چطور ايشان بر وقتهاي نماز محافظت ميكنند.[10]
9- گفتار و نوشتار؛
در آيات اول تا سوم سوره مؤمنون تأكيد شده است: در آيات اول تا سوم سوره مؤمنون آمده: قد افلح المؤمنون ... الذين هم عن اللغو معرضون: همانا مؤمنان به فلاح و رستگاري رسيدند، آنهايي كه ... و آنان كه از سخن بيهوده و لغو و باطل احتراز و اعراض ميكنند. همچنين حضرت علي (ع) ميفرمايند: ملاك و معيار اسلام راستي زبان است.[11]
10- امانتداري و كتمان اسرار؛
در آيه 58 سوره نساء آمده كه: ان الله يأمركم ان تؤدوا الامنت الي اهلها و اذا حكمتم بين الناس ان تحكموا بالعدل: خدا به شما امر ميكند كه امانتها را البته به صاحبانش بازدهيد و.... در همين راستا حضرت علي (ع) ميفرمايند: كسي كه عمل به امانت كرد، پس به تحقيق، دينش را كامل كرده است.[12]
11- توكل؛
در آيه 51 سوره توبه آمده است: قل لن يصيبنا الا ما كتب الله لنا هو مولينا و علي الله فليتوكل المؤمنون
(اي پيامبر!) بگو هرگز جز آنچه خدا خواسته به ما نخواهد رسيد، مولاي ما اوست (و مولاي خيرخواهي است) و البته اهل ايمان بايد در هر حال بر خدا توكل كنند. حضرت اميرالمؤمنين (ع) نيز در اين زمينه ميفرمايند: محكمترين مردم از جهت ايمان، آن كسي است كه توكلش بر خدا بيشتر باشد.[13]
12- صبر و استقامت؛
در آيه 153 سوره بقره آمده است: يا ايها الذين ءامنوا استعينوا بالصبر و الصلوه ان الله مع الصبرين: اي اهل ايمان! در پيشرفت كار خود صبر و مقاومت پيشه كنيد و به ذكر خدا و نماز، توسل جوئيد كه خدا ياور بردباران است. پيامبر اسلام (ص) ميفرمايند: ايمان دو نيمه است، نيمهاي از آن در صبر و نيمهاي از آن در شكر است.[14]
13- خوف و رجاء و تساوي آن دو؛
در آيه دوم سوره انفال آمده است: انما المؤمنون الذين اذا ذكر الله و جلت قلوبهم: مؤمنان آنهايي هستند كه چون ذكري از خدا شود (از عظمت و جلال خدا) دلهاي آنان لرزان شود و ... حضرت علي (ع) نيز ميفرمايند: آنچنان كه اميد داري بترس، يعني به قدر آنچه اميد به رحمت و مغفرت خدا داري از نافرماني و غضب حق تعالي بترس.[15]
14- حياء و عفت؛
در آيه 5 سوره مؤمنون تأكيد شده است: قد افلح المؤمنون الذين هم ... و الذين هم لفروجهم حفضون: همانا مؤمنان به فلاح و رستگاري رسيدند، آنها كه ... و آنان كه فروج و اندامشان را نگه ميدارند مگر بر ...
در اين خصوص حضرت محمد (ص) ميفرمايند: در هر شريعتي خوي و خلقي است مخصوص آن شريعت و همانا خلق و خوي اين دين، حياء و شرم است.[16]
15- تعهد به مقدور و وفا به عهد؛
در آيات دوم و سوم سوره صف آمده است: يايها الذين ءامنوا لم تقولون ما لا تفعلون كبر مقتاً عند الله ان تقولوا ما لا تفعلون: اي كساني كه ايمان آوردهايد! چرا چيزي را ميگوييد و در مقام عمل خلاف آن را انجام ميدهيد؟ خداوند سخت به خشم ميآيد كه چيزي بگوييد و به جاي نياوريد. همچنين حضرت علي (ع) در اين خصوص ميفرمايند: چيزي را كه نميتواني وفا كني آن را وعده مده، آنچه را قادر بر وفا به آن نيستي ضامن مشو.
16- محبوب بين مردم؛
در آيه 96 سوره مريم تأكيد شده است: ان الذين ءامنوا و عملوا الصلحات سيجعل لهم الرحمن ودّا: همانا آنانكه به خدا ايمان آوردند و نيكوكار شدند، خداي رحمان آنها را در نظر حق و خلق محبوب ميگرداند. امام علي (ع) نيز ميفرمايند: اگر ميخواهيد ببينيد چه كسي خوب و نيكو سيرت است ببينيد مردم نيك درباره آن شخص چه ميگويند[17]
موارد شانزدهگانه فوق، به طرق مستقيم و غيرمستقيم براي احراز انسان كامل مورد تأكيد قرار گرفتهاند كه ميبايست همچون گذشته در سيسم گزينش كشور، به عنوان ملاك و معياري براي سنجش تعهد، صلاحيت، توانايي و تخصص افراد مورد توجه واقع شوند.
[1]- البته آيات مختلفي با مضامين مشابهي در قرآن مجيد ذكر شده است. به عنوان نمونه آيات 15 و 16سوره فجر، آيه 49 سوره زمر، آيه 34 سوره ص، آيه 40 سوره نمل، آيه 38، سوره ص، آيه 124 سوره بقره، آيه سوم سوره عنكبوت، آيه 24 سوره ص، آيه 17 سوره دخان، آيه 49 سوره بقره، آيه 168 سوره اعراف، آيه 155 سوره بقره، آيه 35 سوره انبياء ، آيه 11 سوره حج، آيه 20 سوره فرقان و ... بر موضوع آزمونهاي الهي تأكيد شده است.
[2]- غررالحكم، ف 88، ح1
[3]- شرح غررالحكم ج 2 ص 47
[4]- همان، ج2، ص540.
[5]- همان، ج 6، ص 117.
[6]- بحارالانوار ج67، ص 311.
[7]- زندگي در پرتو اسلام، ص 38.
[8]- اصول كافي ج1، ص25
[9]- ميزانالحكمه ج1، ص 312.
[10]- وسايلالشيعه، ج3، ص83.
[11]- شرح غررالحكم، ج6، ص 118.
[12]- همان، ج 5، ص 448.
[13]- همان، ج 2، ص 429
[14]- تحفالعقول، ص48
[15]- شرح غررالحكم، ج4، ص623.
[16]- ميزان الحكمه، ج2، ص 565.
[17]- غرر الحكم، ص864 | | تاریخ به روز رسانی: | 2017/11/11 | | تعداد بازدید: | 5421 |
|